De Wespenkrant #6
Redactioneel
Over het algemeen worden er in dit jaargetijde nauwelijks wespen gezien, laat staan wespennesten. Toch was het afgelopen vrijdag precies 1 jaar geleden dat RTV Oost een bijzonder nieuwsitem over een wespennest uitbracht. Op 25 februari 2021 berichtte RTV Oost namelijk over een "megawespennest" in een spouwmuur van een appartementenflat in Enschede. De lokale verdelger beweerde met grote stelligheid dat het Franse veldwespen waren en ondanks dat je op basis van de beelden wel kon vaststellen dat er geen enkele sprake van overlast kon zijn geweest voor wie of wat dan ook (het nest bevond zich op minstens 10 meter hoogte en zat ver genoeg van het dichtstbijzijnde balkon), werd er voor de camera enthousiast en onvoorstelbaar royaal de gifspuit op gezet.
Een zinloze onzinbestrijding dus. Daarmee ging de verdelger zelfs tegen zijn eigen principes in want toen hij bij dezelfde omroep in 2014 een keer te gast was bij een praatprogramma dat terug te zien is op YouTube zei hij het volgende:
Wij hebben een heel duidelijke stelregel. Ik ben een liefhebber van de natuur. Zo ben ik ook opgevoed. […] En als iemand komt en die zegt: “Ik heb zulke grote wespen in huis”, dan zeg ik: “mevrouw stuurt u maar even een fotootje, maar als het de hoornaar is dan gaan we niet bestrijden.” Tenzij, bijvoorbeeld, als je zegt van, dit is een gevaar voor mijzelf, dan grijpen we in. Maar hetzelfde geldt voor bijen. Daar moet je van afblijven. Wij zijn geen gifspuiters. Dat waren we vroeger wel. Maar dat is [tegenwoordig] een beetje uit den boze.
Mooie, hartverwarmende woorden die we allemaal graag horen. Maar schijnbaar is na 2014 de klok weer teruggedraaid en zijn we nu weer terug bij ‘vroeger’. Tot overmaat van ramp bleek achteraf dat er in de spouwmuur in die flat in Enschede geen wespen zaten maar een nest honingbijen.
Gif maakt meer kapot dan je lief is!
De artikelen op de website van RTV Oost over dit voorval zijn sinds kort offline door kinderziektes tijdens de overgang naar een nieuwe website maar de boeiende eindreportage is gelukkig nog wel te zien.
Helaas is dit soort onnodige gifspuiterij geen zeldzaamheid in het wereldje van de plaagdierbestrijders. Dit is ongewenst en dit moet anders! Om een alternatief te bieden heeft de Wespenstichting onderstaande checklist gemaakt die men kan gebruiken om te bepalen wat de beste methode is om een probleem met een wespennest op een duurzame manier op te lossen.
Checklist voor het verwijderen van wespennesten
Gebruik deze checklist als hulpmiddel bij het nemen van een afgewogen besluit of een wespennest kan blijven zitten, of verplaatst of verdelgd moet worden.
1. Goede redenen voor het verwijderen van een wespennest:
De bewoner heeft een aantoonbare allergie voor wespengif (Epipen aanwezig),
In de omgeving spelen jonge kinderen,
Er zijn dringende werkzaamheden nodig vlakbij het nest,
De wespen komen het woongedeelte van de woning binnen of het is zeker dat dit gaat gebeuren,
Het nest verstoort de leefbaarheid in de omgeving.
Ga door naar stap 2 als aan één of meer van bovenstaande criteria is voldaan. Anders ga door naar stap 4.
2. Eenvoudige maatregelen:
Als het een embryonest is: enkele weken wachten (circa 92% van de embryonesten sterft voortijdig af).
Als het seizoen bijna voorbij is: ingrijpen vaak onnodig (NB: seizoenseinde is soortafhankelijk!).
Verander de vliegroute met een obstakel.
Verplaats de nestingang.
Isoleer het hele nest met een kooiconstructie.
Ga door naar stap 4 als één van bovenstaande maatregelen voldoende is. Anders ga door naar stap 3.
3. Verplaatsing van het nest
Als het nest goed bereikbaar is kan het nest eventueel worden verplaatst.
Het wespennest zit in een vogelnestkast: verplaats het nest inclusief nestkast.
Langkopwespen: verplaatsen in het donker met Methode 1.
Limonadewespen en Hoornaars: verplaatsen overdag met Methode 2 (“Stofzuigermethode”).
Veldwespen: verplaatsen in het donker met de hand.

Als bovenstaande niet mogelijk is (bijvoorbeeld bij een nest in de spouwmuur) ga door naar stap 5.
4. Informeren en afsluiten
Informeer de bewoner over het belang van wespen en hoe men veilig kan omgaan met het aangetroffen wespennest. Laat contactgegevens achter.
5. Verdelging door een bedrijf
Verwijs de bewoner door naar een professionele plaagdierbeheerser.
Zo kan het dus ook! Als die meneer vorig jaar deze checklist had gehanteerd was hij waarschijnlijk al bij stap 1 tot de conclusie gekomen dat er geen sprake van werkelijke overlast was en dat er dus niks hoefde te gebeuren. De checklist is gebaseerd op de werkwijze die veel in Duitsland wordt toegepast. In tegenstelling tot bij ons wordt de wesp in Duitsland wel gerespecteerd en wordt het gebruik van gif tegen wespen tot het uiterste beperkt.
De Wespenstichting probeert deze werkmethode daarom bij ons in Nederland aan de man te brengen en past ze zelf ook toe. We benaderen gemeenten die een afdeling wespenbestrijding hebben en we zoeken contact met lokale politici om ze te overtuigen van het nut van deze aanpak. De reacties vanuit de gemeenten en de plaagdierbestrijders zijn vooralsnog terughoudend. Er is nog een lange weg te gaan!
Nog meer merkwaardige beweringen over de Aziatische hoornaar
De Aziatische hoornaar (Vespa velutina), de invasieve, exotische zus van onze inheemse Europese hoornaar (Vespa crabro) is en blijft een dankbaar onderwerp in de media. Doordat er relatief weinig mensen kaas van hebben gegeten kunnen de meest sensationele en hysterische verhalen over dit insect ontstaan en onweersproken in stand blijven. Dit is weliswaar goed voor de klikratio en de kijkcijfers in de media maar de keerzijde van deze bangmakerij is dat men de realiteit uit het oog verliest en bij de aanpak van het probleem mogelijk meer schade aanricht dan de Aziatische hoornaar zelf.
In het oktobernummer 2021 van de Wespenkrant zijn al 4 belangrijke onzinbeweringen over de Aziatische hoornaar besproken en weerlegd. Deze waren:
"De Aziatische hoornaar is agressief”.
"Dertig Aziatische hoornaars moorden een hele bijenkast uit”.
“De komst van de Aziatische hoornaar is een ramp voor de honingbij”.
"We kunnen de verspreiding van de Aziatische hoornaar tegenhouden”.
Zoals ik in oktober heb betoogd is elk van de bovenstaande beweringen faliekant onjuist. In de afgelopen maanden zijn er weer vele nieuwsberichten met allerlei twijfelachtige beweringen over de Aziatische hoornaar gepubliceerd. Laten we eens kijken welke dat zijn en of het allemaal wel klopt.
1. Het is een goed idee om tijdens de winter dood hout in natuurgebieden uit elkaar te slopen om Aziatische hoornaar koninginnen te kunnen vangen.
Af en toe wordt hier en daar geopperd dat het een goed idee zou zijn om in de wintermaanden jonge koninginnen van de Aziatische hoornaar op te sporen en te vangen. Dat kan door dood hout in bossen en parken te onderzoeken. Hierbij moet het dode hout worden opengemaakt omdat die koninginnen in het hout of onder de schors zouden kunnen zitten. De koninginnen die zo worden gevonden, kunnen worden gedood en dat scheelt dan weer 1 nest Aziatische hoornaars in het komende seizoen. Zo is althans de redenering.
Het is mooi dat bij deze methode om de Aziatische hoornaar te beteugelen geen gifgebruik nodig is maar verder word ik er niet enthousiast van. Om met het laatste te beginnen: het klopt niet dat elke jonge Aziatische hoornaarkoningin die gedood wordt betekent dat er een nest minder in het seizoen erop komt. Het lukt namelijk überhaupt maar een fractie van alle jonge koninginnen om een succesvol nest te starten. Het rendement van deze methode is dus laag.
Hoe zit dat precies? Allereerst is het zo dat veel koninginnen de winter sowieso niet overleven. En als ze het wel overleven blijken sommige koninginnen later toch niet vitaal genoeg te zijn of onvoldoende bevrucht om een nest te kunnen opstarten. Mocht dat allemaal wel lukken dan kunnen ze nog ten prooi vallen aan natuurlijke vijanden of verongelukken. En anders is er wel een kans dat ze worden gedood door een andere hoornaarkoningin (Vespa velutina of Vespa crabro) tijdens een concurrentiestrijd. Zelfs als al deze en andere gevaren met extreem veel geluk zijn getrotseerd en als het ondanks alle tegenslagen toch lukt om een nest met werksters voort te brengen dan is dat nog steeds geen garantie dat het nest uiteindelijk slaagt in haar missie om nieuwe geslachtsdieren voort te brengen. Want op de lange weg daarheen liggen er ook weer allerlei gevaren op de loer. Kortom, je moet eerst tientallen jonge koninginnen op deze manier onderschept hebben voordat je misschien daadwerkelijk één toekomstig nest hebt voorkomen.
Ten tweede, is de kans dat je een jonge koningin op deze manier vindt niet zo groot. De Aziatische hoornaar is vooralsnog niet een soort die veel in onze regio voorkomt. Een zoekactie in dood hout zal dus naar verwachting nauwelijks iets opleveren. En zelfs als je al het dode hout in de regio zou verzamelen en bij wijze van spreken zou verbranden, blijven er nog genoeg andere koninginnen over die op andere schuilplekken het einde van de winter afwachten.
"Baat het niet, het schaadt ook niet.", zullen sommigen misschien denken. Maar dat gaat hier niet helemaal op. Want als je blokken dood hout uit elkaar gaat peuteren ontneem je in feite talloze andere organismen die daarin leven en schuilen hun habitat. Hoe moeten al die nieuwe daklozen de winter dan overleven?
2. De Aziatische hoornaar kan het beste bestreden worden met gif.
Bestrijding van nesten van de Aziatische hoornaar wordt net als bij nesten van andere wespensoorten standaard uitgevoerd met gifpoeder. Deze methode is relatief eenvoudig uit te voeren en doet zijn werk goed: vrijwel alle bewoners van het nest sterven binnen enkele dagen.
Maar er kleven ook nadelen aan waar we niet onze ogen voor mogen sluiten.
Het gebruikte gif is dodelijk voor alle insecten en ook voor sommige andere dieren. Daarom is toepassing van deze methode in Nederland alleen onder strikte voorwaarden (die moeten waarborgen dat geen andere organismen het slachtoffer worden, maar die moeilijk praktisch uitvoerbaar zijn) toegestaan. De Aziatische hoornaar zal zich in de komende jaren steeds verder verspreiden in onze regio zodat het aantal verdelgingen die men zou willen uitvoeren enorm zal toenemen en daarmee tevens het gifgebruik. Deze milieubelasting komt nog bovenop het enorme reeds bestaande gebruik van datzelfde gif tegen onze inheemse wespen. Het moge dus duidelijk zijn dat de bestrijding van de Aziatische hoornaar met gif nooit een duurzame lange termijn oplossing kan zijn.
Het is vanwege deze zorgen dat allerlei slimme mensen druk aan het werk zijn met het bedenken en ontwikkelen van inventieve en duurzame alternatieve methodes. Hieronder twee veelbelovende methodes die momenteel in ontwikkeling zijn.
Injecteren met stoom
In plaats van de nesten te verdelgen met gif zou ook hete stoom kunnen worden gebruikt om ze uit te schakelen. Het idee hiervoor is geïnspireerd op een verdedigingsmechanisme van de Aziatische honingbij (Apis cerena): het zogenaamde "heat-balling". Hoornaars die een nest van deze bijensoort proberen binnen te dringen worden massaal besprongen en doordat de temperatuur in het midden van deze bijenbal, waar de onfortuinlijke hoornaar zit, sterk oploopt wordt deze in feite doodgekookt. Hitte kan dus een wapen zijn.
Wanneer kokend hete stoom snel in een nest wordt geïnjecteerd zullen vrijwel alle aanwezige hoornaars sterven door oververhitting. De larven in het nest zijn beter bestand tegen hitte dan de volwassen hoornaars waardoor een deel ervan deze behandeling zal overleven. Maar zonder verzorging en zonder koningin is het hele nest alsnog gedoemd uit te sterven. De in dit wereldje bekende Franse onderzoeker Éric Darrouzet verbonden aan de universiteit van Tours, is betrokken bij het onderzoek naar deze methode. Het grote voordeel van deze methode is dat de afgestorven nesten geen gif bevatten en dus niet in wat hij noemt "milieubommen" veranderen. Men hoeft dus geen moeite te doen om deze uit de bomen (vaak op een hoogte van 10 meter of meer) te verwijderen. Het verdelgen van een nest Aziatische hoornaars brengt op deze manier dus geen enkele schade aan het milieu toe.
Feromoonvallen
Een andere veelbelovende oplossingsrichting waar dezelfde Éric Darrouzet ook bij is betrokken, is om de Aziatische hoornaar te bestrijden met sex-feromonen.
Deze methode houdt in dat mannetjes van de Aziatische hoornaar in de zomer en herfst worden gelokt met feromonen die door jonge koninginnen worden afgescheiden. De mannetjes kunnen op die manier goedkoop en in grote aantallen worden gevangen. Hierdoor zullen minder koninginnen worden bevrucht waardoor ze niet meer in staat zijn om in de volgende lente een volwaardig nest te stichten. Een ander effect kan zijn dat koninginnen door een mannetjestekort gedwongen zijn om met hun eigen broertjes te paren. Dit kan resulteren in genetische mankementen en minder vitale of onvruchtbare nakomelingen waardoor bij grootschalige toepassing op de lange termijn het probleem van de Aziatische hoornaar sterk kan worden verminderd.
De benodigde soortspecifieke sex-feromonen zijn geïdentificeerd en uitgetest en het is de bedoeling dat feromoonvallen voor Aziatische hoornaar mannetjes binnenkort op de markt verkrijgbaar zijn.
3. Het is zinvol om in december nog nesten van de Aziatische hoornaar te verdelgen.
Als men een nest van de Aziatische hoornaar heeft gevonden is het een standaardprocedure dat men zo snel mogelijk overgaat tot verdelging van het nest. Zo zorgt men ervoor dat hun prooidieren en concurrenten (zoals honingbijen, wespen, vliegen etc.) in de omgeving er geen last meer van hebben. Als men er vroeg in het seizoen bij is, garandeert men bovendien dat het nest zichzelf niet kan voortplanten via jonge koninginnen en mannetjes. Daarbij moet men wel bedenken dat de honderden jonge koninginnen en mannetjes die een nest kan voortbrengen het nest in de periode tussen september en december verlaten. Daarna ben je dus te laat.
Maar omdat de Aziatische hoornaar haar nesten bij voorkeur in de kruin van hoge bomen bouwt zijn ze zeer moeilijk te vinden. Vaak lukt dit pas heel laat in het seizoen nadat de bomen alle bladeren hebben verloren en de nesten tevens al grotendeels zijn uitgestorven.
Over de toegevoegde waarde van het verwijderen van nesten van de Aziatische hoornaar in de maand december heb ik in het decembernummer 2021 van de Wespenkrant al mijn twijfels geuit.
De koninginnen die vorig jaar december in de laatste nesten nog zijn aangetroffen hadden allemaal een te laag lichaamsgewicht om succesvol de winter te kunnen overleven en een nieuwe kolonie te kunnen starten. Had zo'n nest niet in Nederland maar in het milde Zuid-Frankrijk gehangen dan zouden sommigen waarschijnlijk nog tijd hebben gehad om aan te sterken en om een of meerdere partners voor de paring te kunnen vinden. Maar hier in ons klimaat zal dat niet meer lukken.
Voor het verminderen van de plaagdruk heeft het dus eigenlijk geen zin om een nest pas aan het einde van het seizoen i.e. december te verdelgen omdat de werksters, koninginnen of mannetjes al dood, vertrokken of niet levensvatbaar zijn. Bovendien dood je eveneens eventueel aanwezige parasieten. Dat zijn juist onze bondgenoten! Wat dat betreft kan je zo'n nest dus beter gewoon laten zitten.
Het enige nut van het verwijderen is dat zo'n nest kan bijdragen aan onze kennis over de Aziatische hoornaar, als het deskundig onderzocht wordt.
4. De Aziatische hoornaar spuit gif in je ogen.
Als je de berichten over de Aziatische hoornaar volgt, zul je af en toe tegenkomen dat je bij het verdelgen van een nest speciale gezichtsbescherming moet dragen. Het gebruikelijke masker van gaas wat imkers ook altijd dragen is onvoldoende omdat de Aziatische hoornaar haar angel door het gaas heen zou steken en vervolgens het gif in je ogen spuit. En dat zou oogletsel kunnen opleveren. De angst voor oogletsel is de reden dat men pakken draagt waarbij het gezicht beschermd wordt door een plastic folie.
Sarah Bunker schrijft in 2019 in haar bekende boek "The Asian hornet" echter het volgende:
Rumours circulate about Asian hornets being able to squirt venom, but so far I have been unable to verify this, although I have talked to pest controllers and beekeepers in France and Jersey. Traditional hornet suits come with flexible plastic visors instead of mesh veils, but no one I spoke to has seen venom on this faceplate, or seen this behavior in Vespa velutina.
Zou dit dan het zoveelste hysterische broodjeaapverhaal over de Aziatische hoornaar zijn? Daar leek het in eerste instantie wel op. Het is bijvoorbeeld bekend dat het gifreservoir van de Aziatische hoornaar niet groot genoeg is om een gifstraal van betekenis te kunnen produceren. Het gerucht zou kunnen zijn ontstaan door verwarring met de aan de Aziatische hoornaar (Vespa velutina) verwante Aziatische reuzenhoornaar (Vespa mandarinia) die veel groter is en die inderdaad wel van een afstandje met gif richting een bedreiger kan spuiten.
Na wat verder graven in de literatuur hierover blijkt dit verhaal echter in essentie toch waar te zijn! In 2020 verscheen een artikel over een onderzoek naar gevallen van oogletsel door aanraking met een vloeistof waarmee men bespoten was door de Aziatische hoornaar. Medeauteur bij dit onderzoek was de eerder genoemde Franse expert Éric Darrouzet. Het artikel bericht over ca. 20 gevallen (over een periode van 11 jaar) van tijdelijk oogletsel bij mensen die in hun ogen waren gesproeid door Aziatische hoornaars. De slachtoffers waren mensen die betrokken waren bij de verdelging van een nest en droegen geen speciale oogbescherming. Een handvol andere 'slachtoffers' kreeg het gif in hun ogen tijdens het doodslaan van een Aziatische hoornaar.
De bijtende vloeistof lijkt niet afkomstig te zijn uit de gifblaas (die is immers te klein) dus meer onderzoek is nodig. Mijn eigen vermoeden is dat het slechts gaat om gewone uitwerpselen. Hoornaars en andere wespen zijn in staat om hun vloeibare uitwerpselen met kracht uit hun lichaam te spuiten. Dit doen ze normaal gesproken buiten aan de onderkant van het nest of tijdens het vliegen. Uit eigen observatie weet ik dat deze vloeistof bij Europese hoornaars bijtende componenten bevat. Deze zorgen ervoor dat als het nest in een holle boom zit de holte aan de onderkant groter wordt waardoor het nest naar beneden verder kan worden uitgebreid. Als de uitwerpselen in staat zijn om hout op te lossen zal het vast niet fijn zijn om ze in je ogen te krijgen!
In elk geval mogen we concluderen dat de natuur de Aziatische hoornaar heeft uitgerust met een extra wapen om zich tegen de verdelgers te verdedigen. En dat wapen is ironischerwijs het vermogen om met smerige troep terug te spuiten!